Południowoafrykańskie herbaty ziołowe, takie jak rooibos, czy miodokrzew zyskują coraz większą popularność na całym świecie jako zdrowe alternatywy dla klasycznego gatunku herbaty chińskiej Camellia sinensis [1]. Warto dodać, że całkowita produkcja rooibos przekroczyła 14 000 ton w 2007 roku. Ponadto, wspomniane napoje, zazwyczaj spożywane na gorąco i wywodzące się pierwotnie z południowej części Afryki zawierają w swoim składzie bioaktywne substancje fitochemiczne, które nie występują powszechnie w żywności. Warto podkreślić, że napar z suszu czerwonokrzewu afrykańskiego (Aspalathus linearis), powszechnie znany w naszym kraju jako rooibos, cieszy się relatywnie dużym zainteresowaniem wśród polskich miłośników herbaty i innych rozmaitych ciepłych napojów [2]. W jednym z badań przeprowadzonych w ostatnich latach w Polsce, z udziałem 115 klientów specjalistycznych sklepów z herbatami na terenie Bydgoszczy, zaobserwowano, że stosunkowo liczna grupa konsumentów decydowała się właśnie na wybór rooibos, oprócz tradycyjnej herbaty czarnej, zielonej, czy herbatek owocowych i ziołowych.

Charakterystyka składu Rooibos

Rooibos, znany również jako aspalat oraz czerwonokrzew to roślina należąca do rodziny bobowatych która pochodzi z gór Cederberg, znajdujących się w regionie Western Cape w Republice Południowej Afryki, gdzie jest szeroko uprawiana ze względu na swoje komercyjne zastosowanie jako herbata ziołowa [3, 4]. Ta krzewiasta roślina o jasnozielonych liściach w kształcie igieł i małych żółtych kwiatach, kwitnie wyłącznie powyżej 900 m n.p.m. i może osiągać wysokość nawet 2 metrów [4, 5]. Produkcja herbaty jest niewątpliwie procesem długotrwałym, bowiem po zebraniu liście i łodygi rośliny w kształcie igieł ulegają mechanicznemu rozdrobnieniu, a następnie mogą zostać sfermentowane jeszcze przed procesem suszenia lub natychmiast wysuszone. Niesfermentowany produkt pozostaje w kolorze zielonym i jest określany jako zielony rooibos, natomiast podczas fermentacji kolor zmienia się z zielonego na czerwony w wyniku utleniania poszczególnych składowych polifenoli, stąd końcowy produkt często określa się jako herbatę z czerwonokrzewu. Warto w tym miejscu podkreślić, że stężenie flawonoidów, wykazujących między innymi właściwości antyoksydacyjne i antyzapalne, może różnić się pomiędzy rooibosem zielonym, a czerwonym nawet 10-krotnie, z reguły na korzyść tego pierwszego. Wspomniane różnice wynikają z enzymatycznych i chemicznych modyfikacji, które zachodzą podczas procesu fermentacji oraz zastosowanych metod przetwarzania rośliny, np. suszenia na słońcu lub suszenia kontrolowanego w odpowiednich warunkach. Filiżanka naparu przygotowanego z 1 łyżeczki suszu rooibos zawiera średnio 300 mg białka oraz dostarcza również pewnych ilości witaminy C, miedzi, fluoru, manganu, wapnia, żelaza, potasu, magnezu, sodu, fosforu i cynku [1, 3]. Do głównych aktywnych biologicznie fitozwiązków zawartych w rooibos należą unikalne dihydrochalkony, aspalatyna, notofagina, orientyna, izoorientyna, rutyna, luteolina, lignany, katechiny, kumaryny i kwercetyna. Obecność wyżej wymienionych substancji fitochemicznych sprawia, że czerwonokrzew afrykański ma profil flawonoidów, który wyraźnie różni się od tych występujących w tradycyjnej herbacie chińskiej Camelia sinensis. Co ważne, herbata ziołowa rooibos spożywana w tradycyjnej postaci sfermentowanej (barwa czerwona) lub niesfermentowanej (barwa zielona) jest naturalnie wolna od kofeiny i ma niski poziom taniny, który wynosi od około 3,2 do 4,4 % [5].

Właściwości zdrowotne rooibos

Z całą pewnością, bogata zawartość polifenolowych składników bioaktywnych w herbacie ziołowej rooibos przyczyniła się do istotnego zwiększenia popularności jej spożycia na całym świecie ze względu na ogromny potencjał do zastosowania klinicznego. Badania z zastosowaniem zwierzęcych modeli wykazały, że czerwonokrzew afrykański charakteryzuje się silnymi właściwościami przeciwutleniającymi, przeciwzapalnymi, przeciwcukrzycowymi, immunomodulującymi, chemoprewencyjnymi oraz kardioprotekcyjnymi [3, 5]. Z kolei, w jednym z pierwszych badań w tej materii z udziałem ludzi, a dokładnie 40 dorosłych ochotników z wysokim ryzykiem rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, którzy wypijali codziennie przez 6 tygodni sześć filiżanek naparu uzyskiwanego z tradycyjnego, sfermentowanego czerwonego rooibos zaobserwowano, że regularna konsumpcja wspomnianego naparu może przyczyniać się do znaczącej poprawy profilu lipidowego krwi, a także obniżenia stresu oksydacyjnego, co niewątpliwie wiąże się z korzyściami dla zdrowia układu krążenia oraz obniża ryzyko chorób serca i naczyń [6]. Ponadto, wstępne doniesienia pochodzące z badań in vitro, in vivo i na modelach zwierzęcych sugerują, że rooibos, szczególnie niesfermentowany o zabarwieniu zielonym, który obfituje w aspalatynę może prowadzić do obniżenia ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego i cukrzycy typu 2 w wyniku regulacji glikemii poposiłkowej, poprawy tolerancji glukozy, stymulacji wydzielania insuliny przez komórki β wysp Langerhansa trzustki oraz modulacji stresu oksydacyjnego [5, 7, 8]. Pomimo szeregu obiecujących danych w kontekście właściwości zdrowotnych i możliwości zastosowania klinicznego ekstraktów oraz naparów z rooibos, wciąż wymagane są dobrze zaprojektowane badania z udziałem ludzi, aby móc lepiej wyjaśnić ten wpływ na organizm człowieka, bowiem aktualne dowody naukowe w tym aspekcie są nieprzekonujące, w głównej mierze ze względu na niską jakość oraz ograniczone dane.

Bezpieczeństwo spożycia i interakcje z lekami

Dotychczas w fachowej literaturze odnotowano dwa studia przypadków, które sugerują, że połączenie wysokiej częstotliwości spożycia herbaty ziołowej rooibos z określonymi lekami farmakologicznymi może prowadzić do rozwoju hepatotoksyczności [8 – 10]. W pierwszym zanotowanym przypadku, 42-letnia kobieta leczona z powodu chłoniaka B-komórkowego o niskim stopniu złośliwości, rytuksymabem oraz prednizolonem i ko-trimoksazolem  codziennie, cechowała się podwyższonym poziomem enzymów wątrobowych w surowicy krwi [9]. Lekarze prowadzący poradzili jej, aby zaprzestała pić rooibos z dodatkiem niewielkich ilości truskawek, rumianku i płatków stokrotki oraz przerwała profilaktyczne przyjmowanie antybiotyku (ko-trimoksazol). Jak się okazało, po tygodniu od wdrożonej interwencji parametry wątrobowe u pacjentki powróciły do ​​normy i wznowiono u niej ponownie leczenie profilaktyczne ko-trimoksazolem bez dalszych działań niepożądanych. Drugie studium przypadku dotyczyło 52-letniego pacjenta z hiperlipidemią przyjmującego atorwastatynę, u którego wystąpiły objawy kliniczne hepatotoksyczności po zwiększonym spożyciu herbaty ziołowej rooibos z liści krzewu buchu [10]. Dowiedziono, że obecność w wypijanym suszu dodatku z krzewu buchu, a więc miejscowej południowoafrykańskiej rośliny leczniczej przyczynia się do zahamowania CYP3A4, głównego enzymu biorącego udział w I fazie metabolizmu atorwastatyny, co wywołuje niepożądane implikacje zdrowotne. Opisane przypadki skłoniły naukowców do przeprowadzenia badania oceniającego potencjalne interakcje pomiędzy substancjami fitochemicznymi znajdującymi się w rooibos, a poszczególnymi lekami farmakologicznymi stosowanymi w często występujących schorzeniach [11]. W badaniu in vitro wykazano, że zarówno bogaty w aspalatynę ekstrakt z zielonego rooibos, jak i sama aspalatyna zależnie od dawki i czasu hamowała działanie enzymu CYP3A4, co wskazuje, że należy zachować szczególną ostrożność w przypadku przyjmowania leków hipoglikemizujących, takich jak sulfonylomoczniki, a także leków hipolipemizujących, w tym atorwastatyny, bowiem istnieje wysokie ryzyko wystąpienia możliwych niepożądanych interakcji między wysokim spożyciem herbaty ziołowej rooibos, a wspomnianymi środkami farmaceutycznymi. W niniejszym studium dowiedziono również, że połączenie nutraceutyków zawierających ekstrakty rooibos z lekami metabolizowanymi przez enzymy CYP2C8 i CYP3A4 może potencjalnie zmienić farmakodynamikę i bezpieczeństwo stosowania tych leków, niemniej jednak te wyniki nadal muszą zostać potwierdzone w badaniach in vivo. Warto na koniec podkreślić, że opublikowane prace przeglądowe w tej materii pokazały, że zioła, w tym wypijane napary z nich, mogą przyczyniać się do wystąpienia nawet 9 – 11 % przypadków zaburzenia czynnościowego wątroby spowodowanego lekami, lecz na ogół diagnoza jest trudna do postawienia, gdyż często pacjenci nie zgłaszają spożycia ziół, a personel służby zdrowia rzadko łączy niepokojące symptomy z możliwymi niepożądanymi interakcjami ziół z przyjmowanymi lekami.

Podsumowanie

Konkludując niniejszy artykuł dotyczący Aspalathus linearis należy zwrócić szczególną uwagę na bogaty i zarazem unikalny skład fitochemiczny tej południowoafrykańskiej rośliny, w szczególności obecność głównych flawonoidów do których należą dwa C-glikozydy dihydrochalkonu, mianowicie aspalatyna i notofagina. Ze względu na wysoką zawartość licznych substancji o właściwościach przeciwutleniających, napar ziołowy rooibos może stanowić atrakcyjną alternatywę dla popularnych licznych gatunków herbaty, a także kawy oraz herbatek owocowych, przy czym należy zaznaczyć, że nawet 10-krotnie wyższym stężeniem flawonoidów charakteryzuje się niesfermentowany zielony rooibos w porównaniu do sfermentowanego odpowiednika w kolorze czerwonym. Co istotne, rooibos jest również wolny od kofeiny oraz zawiera relatywnie niskie ilości garbników, dzięki czemu wydaje się, że może być bezpiecznie spożywany w umiarkowanych ilościach przez dzieci, kobiety w ciąży, a także osoby, które źle tolerują napoje naturalnie zawierające kofeinę, czyli kawę, herbatę, yerba mate oraz kakao. Szerokie spektrum zastosowań czerwonokrzewu afrykańskiego zostało dotychczas dowiedzione w licznych badaniach na zwierzęcych modelach doświadczalnych, a także in vivo oraz in vitro, jednakże w wyraźnie ograniczonym stopniu w eksperymentach badawczych z udziałem ludzi, najczęściej ochotników. Zaobserwowane we wspomnianych pracach, korzystne działanie naparu herbaty ziołowej rooibos wynika przede wszystkim z wysokiej aktywności antyoksydacyjnej, związanej z działaniem aspalatyny, czyli głównego dihydrochalkonu znajdującego się w Aspalathus linearis. W fachowym piśmiennictwie oprócz właściwości przeciwutleniających rooibos, opisano dotychczas także szereg innych właściwości, wśród których wymienia się działanie przeciwzapalne, przeciwcukrzycowe, przeciwbakteryjne, immunomodulujące, kardioprotekcyjne, chemoprewencyjne oraz hipolipemizujące, które mogą być istotne w profilaktyce i wspomaganiu leczenia licznych schorzeń, w tym chorób sercowo-naczyniowych, chorób neurodegeneracyjnych, cukrzycy, otyłości, a nawet nowotworów. Warto także podkreślić, że zaleca się unikać częstego spożycia herbaty ziołowej rooibos, w tym również dostępnych na rynku mieszanek suszu rooibos i buchu u osób z hiperlipidemią leczonych statynami oraz u pacjentów z cukrzycą, leczonych pochodnymi sulfonylomocznika, bowiem składniki zawarte w owych naparach mogą wchodzić w niepożądane interakcje ze wspomnianymi lekami. W pozostałych przypadkach można się delektować codziennie smakiem i aromatem herbaty ziołowej rooibos.

Piśmiennictwo:                                                                                                                   

1. Joubert E., Gelderblom W.C., De Beer D.: Phenolic contribution of South African herbal teas to a healthy diet. Nat Prod Commun. 2009 May;4(5):701-18.
2. Kozirok W., Sitkiewicz M.: Postawy i zachowania konsumentów wobec herbat i herbatek. Handel Wewnętrzny. 2015;2(355):222-233.
3. McKay D.L., Blumberg J.B.: A review of the bioactivity of South African herbal teas: rooibos (Aspalathus linearis) and honeybush (Cyclopia intermedia). Phytother Res. 2007 Jan;21(1):1-16. doi: 10.1002/ptr.1992.
4. Sarnowska M., Gawron-Gzella A.: Rooibos (Aspalathus linearis (Burm. f.) R. Dahlgren) – substancje biologicznie aktywne i działanie farmakologiczne. Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2016, 189-199.
5. Ajuwon O.R., Ayeleso A.O., Adefolaju G.A.: The Potential of South African Herbal Tisanes, Rooibos and Honeybush in the Management of Type 2 Diabetes Mellitus. Molecules. 2018 Dec 5;23(12). pii: E3207. doi: 10.3390/molecules23123207.
6. Marnewick J.L., Rautenbach F., Venter I., Neethling H., Blackhurst D.M., Wolmarans P., et al.: Effects of rooibos (Aspalathus linearis) on oxidative stress and biochemical parameters in adults at risk for cardiovascular disease. J Ethnopharmacol. 2011 Jan 7;133(1):46-52. doi: 10.1016/j.jep.2010.08.061.
7. Muller C.J.F., Malherbe C.J., Chellan N., Yagasaki K., Miura Y., Joubert E.: Potential of rooibos, its major C-glucosyl flavonoids, and Z-2-(β-D-glucopyranosyloxy)-3-phenylpropenoic acid in prevention of metabolic syndrome. Crit Rev Food Sci Nutr. 2018 Jan 22;58(2):227-246. doi: 10.1080/10408398.2016.1157568.
8. Johnson R., Beer D., Dludla P.V., Ferreira D., Muller C.J.F., Joubert E.: Aspalathin from Rooibos (Aspalathus linearis): A Bioactive C-glucosyl Dihydrochalcone with Potential to Target the Metabolic Syndrome. Planta Med. 2018 Jul;84(9-10):568-583. doi: 10.1055/s-0044-100622.
9. Sinisalo M., Enkovaara A.L., Kivistö K.T.: Possible hepatotoxic effect of rooibos tea: a case report. Eur J Clin Pharmacol. 2010 Apr;66(4):427-8. doi: 10.1007/s00228-009-0776-7.
10. Engels M., Wang C., Matoso A., Maidan E., Wands J.: Tea not Tincture: Hepatotoxicity Associated with Rooibos Herbal Tea. ACG Case Rep J. 2013 Oct 8;1(1):58-60. doi: 10.14309/crj.2013.20.
11. Patel O., Muller C., Joubert E., Louw J., Rosenkranz B., Awortwe C.: Inhibitory Interactions of Aspalathus linearis (Rooibos) Extracts and Compounds, Aspalathin and Z-2-(β-d-Glucopyranosyloxy)-3-phenylpropenoic Acid, on Cytochromes Metabolizing Hypoglycemic and Hypolipidemic Drugs. Molecules. 2016 Nov 12;21(11). pii: E1515. doi: 10.3390/molecules21111515.