Na kobiecą masę i skład ciała znaczący wpływ wywiera miesięczny cykl menstruacyjny, w którym zachodzące zmiany stężenia hormonów płciowych i interakcje między hormonami wpływają na płodność kobiety [1, 2]. Jak się bowiem okazuje, hormony kontrolują cykl menstruacyjny i istotnie wpływają na zmiany w poborze energii, jej wydatkowaniu oraz magazynowaniu, przygotowując w ten sposób organizm kobiety na możliwość zajścia w ciążę w każdym miesiącu. Rozmnażanie jest podstawową funkcją biologiczną człowieka, a hormony płciowe mogą być tak silnymi mediatorami zachowań żywieniowych, że mogą również wyraźnie wpływać na rezultaty podjętego programu odchudzającego. Biorąc pod uwagę powyższe informacje, bardzo ważne jest uwzględnienie podczas przygotowywania indywidualnej strategii żywieniowo-treningowej cyklu miesiączkowego jako czynnika fizjologicznego bilansu energetycznego u kobiet przed menopauzą.

Zmiany hormonalne podczas cyklu menstruacyjnego

Cykl menstruacyjny jest koordynowany przez oś podwzgórzowo – przysadkowo -gonadową (HPG) i ulega wpływowi licznych zmian fizjologicznych oraz patologicznych zachodzących przez całe życie [1]. Średni wiek wystąpienia pierwszej miesiączki waha się między 12. a 13. rokiem życia i wydaje się, że pojawia się ona najczęściej, gdy młoda kobieta osiąga zawartość około 17 % tkanki tłuszczowej, choć wpływ na to zjawisko mają również inne czynniki, takie jak: wzrost, masa ciała, grubość fałdu tłuszczowego, rasa, a także status społeczno-ekonomiczny. Cykl miesiączkowy trwa do początku menopauzy, który zazwyczaj ma miejsce około 50. roku życia, gdy jajniki przestają wytwarzać estrogeny, a żeński układ rozrodczy następnie stopniowo zmniejsza swoją dotychczasową aktywność. U zdecydowanej większości kobiet cykl menstruacyjny wynosi średnio 28 dni, przy czym dzień rozpoczęcia miesiączki jest ogólnie określany jako dzień 1 cyklu. Cykl miesiączkowy można podzielić na 3 fazy w następujący sposób: miesiączka lub wczesna faza folikularna (dni 1 – 4), następnie późna faza folikularna, która trwa do owulacji (dni 5 – 15) i faza lutealna (dni 16 – 28) [1, 2]. Kulminacja fazy folikularnej następuje, gdy owulacja ma miejsce około 14. lub 15. dnia cyklu menstruacyjnego, natomiast po owulacji rozpoczyna się faza lutealna, która z kolei trwa około 14 dni, aż do początku następnej miesiączki. Dominującymi hormonami regulującymi cykl menstruacyjny są hormon uwalniający gonadotropinę (GnRH), hormon folikulotropowy (FSH), hormon luteinizujący (LH), progesteron i estrogen. Warto podkreślić, że istnieją trzy główne formy estrogenu: estradiol, estron i estriol, przy czym estradiol charakteryzuje się najsilniejszym działaniem z całej trójki. Hormony zaangażowane w regulację cyklu miesiączkowego są wytwarzane w różnych miejscach, bowiem GnRH jest wydzielany przez podwzgórze, gonadotropiny FSH i LH są wydzielane przez przedni płat przysadki mózgowej, natomiast estrogeny i progesteron są produkowane przez jajniki. GnRH stymuluje uwalnianie LH i FSH z przedniego płata przysadki mózgowej, co z kolei stymuluje uwalnianie estrogenów i progesteronu z jajników. Wczesna faza folikularna, w której rozpoczyna się powiększanie pęcherzyków jajnikowych charakteryzuje się wysokim poziomem FSH w surowicy krwi, bowiem stymuluje ono wzrost owych pęcherzyków [1]. Stężenia LH, estradiolu i progesteronu w osoczu krwi są niskie w tej fazie cyklu menstruacyjnego. Następnie, wysoki poziom FSH w osoczu krwi indukuje wzrost stężenia estradiolu, które zaczyna rosnąć się w środkowej fazie folikularnej i wzrasta aż do późnej fazy folikularnej, kiedy to ostatecznie osiąga szczytową wartość. To zdarzenie wyzwala w środku cyklu miesiączkowego gwałtowny skok poziomu LH, który trwa od 40 do 48 godzin i indukuje owulację. W konsekwencji poziom estradiolu w osoczu spada, choć pozostaje nieznacznie podwyższony w fazie lutealnej cyklu. Po wystąpieniu owulacji wydzielany jest progesteron, którego stężenie wzrasta, aż osiągnie szczytową wartość w środkowej fazie lutealnej, podczas gdy stężenia LH i FSH powrócą do poprzednich wartości. Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, stężenie estradiolu i progesteronu w osoczu krwi spada pod koniec fazy lutealnej, która inicjuje miesiączkę, a tym samym nowy cykl menstruacyjny.

Cykl menstruacyjny a spożycie i wydatkowanie energii

Badania wykazały, że w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego zarówno spożycie energii, jak i wydatki energetyczne są zwiększone w porównaniu do fazy folikularnej [1, 2]. W licznych badaniach naukowych z udziałem kobiet zauważono, że spożycie energii w fazie lutealnej wzrasta od 90 do nawet 500 kcal na dzień w porównaniu do fazy pęcherzykowej cyklu menstruacyjnego. Zasugerowano, że przedmiesiączkowy wzrost wydatkowania energii może wynikać, przynajmniej częściowo, ze wzrostu stężenia we krwi progesteronu, który wpływa na ośrodek termoregulacji w podwzgórzu, a także zwiększenia poziomu trójjodotyroniny (T3) i noradrenaliny. Większość danych z badań klinicznych wskazuje również, że pobór energii u kobiet może się zmieniać w zależności od stężenia hormonów wydzielanych przez jajniki, w szczególności estrogenów. Ponadto zaobserwowano, że cykliczne wahania hormonów płciowych, mianowicie estrogenu i progesteronu wpływają na zmianę stężenia hormonów regulujących łaknienie oraz na spożycie energii u kobiet w całym cyklu menstruacyjnym [3 - 5]. Dobrze wiadomo, że hormony płciowe wpływają również na peptydy regulujące apetyt, takie jak: grelina, leptyna, cholecystokinina, peptyd glukagonopodobny 1 (GLP-1) oraz peptyd YY [6]. Na domiar tego w fazie lutealnej kobiety częściej odczuwają zwiększony apetyt, zwłaszcza na pokarmy o wysokiej zawartości węglowodanów i tłuszczów [1, 2]. Co więcej stwierdzono, że pragnienie czekolady zdaje się występować częściej w fazie lutealnej niż w jakimkolwiek innym momencie cyklu miesiączkowego, co może spowodować nadmierne spożycie kalorii podczas tej fazy i w konsekwencji wpłynąć na wzrost masy ciała. Wyniki badań sensorycznych wskazują z kolei, że preferencje kobiet dotyczące słodkich smaków i zapachów, które są nasilone w fazie lutealnej mogą być przyczyną wyższej częstotliwości odczuwanego głodu przedmiesiączkowego. Stąd też istnieją doniesienia, które sugerują umiarkowany wzrost podaży węglowodanów, tłuszczu i całkowitego spożycia kalorii na 5 - 8 dni przed miesiączką, aby zaspokoić zwiększone zapotrzebowanie organizmu kobiety na energię w tym okresie cyklu menstruacyjnego, zamiast sztywno przestrzegać nie do końca optymalnego, stałego poziomu kalorii w diecie. Apetyt na pokarmy bogatowęglowodanowe w tym okresie powinien być złagodzony głównie przez produkty słodkie, takie jak owoce, które oprócz sacharydów zawierają również liczne wartościowe składniki odżywcze. Ponadto uważa się, iż niewielka dzienna porcja czekolady może poprawić przestrzeganie diety w okresie przedmiesiączkowym, zapobiegając nagłej nadmiernej konsumpcji pożądanej żywności, takiej jak czekolada i wyroby czekoladowe. Z całą pewnością, gorzka czekolada powinna być bardziej preferowanym wyborem, ponieważ jest lepszym źródłem kwasu oleinowego, składników mineralnych i  antyoksydantów, co w przypadku umiarkowanej konsumpcji może wiązać się dodatkowo ze zmniejszonym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego [7]. Warto również na końcu podkreślić, że nie wszystkie kobiety odczuwają jednakowo silne zmiany apetytu i wzrost potrzeby spożycia większej ilości pożywienia podczas określonej fazy cyklu miesiączkowego. Zauważono również tendencję do zmniejszonego zużycia węglowodanów oraz zwiększonego utleniania kwasów tłuszczowych w fazie lutealnej cyklu menstruacyjnego wraz z wydłużonym czasem w testach wydolnościowych typu czas do wyczerpania (ang. time-to-exhaustion tests, TTE) podczas wykonywania ćwiczeń z intensywnością submaksymalną, czyli zbliżoną do maksymalnej (80 – 90 % HRmax). Co więcej, wyniki badań z ostatnich lat sugerują, że w porównaniu ze standardowymi programami odchudzającymi, synchronizacja diety i interwencji treningowej wokół zmian hormonalnych zachodzących podczas cyklu miesiączkowego powoduje większą utratę masy ciała oraz poprawę siły mięśni [2, 3, 8]. W jednym z badań z udziałem 20 dorosłych kobiet prawidłowo miesiączkujących wykazano, że trening siłowy oparty na fazie folikularnej cyklu menstruacyjnego charakteryzował się większym wpływem na siłę mięśni, średnicę włókien mięśniowych typu II (włókien szybkokurczliwych) oraz na stosunek jąder do włókien w mięśniach w porównaniu do treningu siłowego opartego na fazie lutealnej u kobiet niewytrenowanych i umiarkowanie wytrenowanych [8]. Autorzy niniejszej publikacji stwierdzili, że kobiety z prawidłowym przebiegiem cyklu menstruacyjnego i nie korzystające z doustnych środków antykoncepcyjnych powinny opierać periodyzację treningu siłowego na indywidualnym cyklu miesiączkowym.

Cykl menstruacyjny a proces odchudzania

W lipcu 2016 roku w czasopiśmie The American Journal of Clinical Nutrition opublikowano randomizowane, kontrolowane badanie kliniczne, w którym udział wzięło 60 kobiet prawidłowo miesiączkujących w przedziale wiekowym 18 – 40 lat, ze stwierdzoną nadwagą, bądź otyłością, bowiem wskaźnik BMI w badanej grupie wahał się w przedziale między 25,0 a 30,0 kg/m² [2]. Celem niniejszego badania była ocena wpływu na zdrowe kobiety z nadwagą w wieku przedmenopauzalnym diety i programu ćwiczeń odchudzających, który został zaprojektowany z myślą o złagodzeniu skutków cyklu miesiączkowego w porównaniu z efektem standardowego, permanentnego ograniczenia energii w diecie. Uczestniczki badania zostały objęte 6-miesięcznym programem odchudzania, w którym każda z nich spożywała dietę o wartości energetycznej wynoszącej 1600 kcal na dzień. Następnie, kobiety zostały losowo przydzielone do grupy objętej specjalnie zaprojektowanym programem diety i ćwiczeń fizycznych, dostosowanym do zmian metabolicznych cyklu miesiączkowego (grupa Menstralean), bądź do grupy kontrolnej, uwzględniającej prostą i stałą redukcję kalorii w diecie. Wdrożony program odchudzania obejmował przede wszystkim zmiany preferencji żywieniowych i wydatek energetyczny podczas cyklu miesiączkowego. Po okresie 6 miesięcy trwania eksperymentu odnotowano, iż w obu grupach nastąpił ubytek masy ciała podczas badania, niemniej jednak wszystkie 3 analizy skuteczności wykazały, że grupa Menstralean osiągnęła większą utratę masy ciała o około 5 kg w porównaniu z tradycyjnym programem odchudzania. Ponadto, w obu grupach stwierdzono wysoki odsetek rezygnacji, bowiem badanie finalnie ukończyło 31 z 60 kobiet: 19 w grupie Menstralean i 12 w grupie kontrolnej. Wyniki niniejszego studium dostarczają sugestywnych dowodów na to, że zróżnicowany program dietetyczno-treningowy, zaprojektowany w celu zmniejszenia nadmiernego apetytu  i przeciwdziałania zmianom metabolicznym naturalnie zachodzącym podczas cyklu miesiączkowego może zwiększyć utratę masy ciała powyżej tej osiągniętej przy wykorzystaniu standardowego schematu diety i ćwiczeń u kobiet, które mogą zastosować się do tego programu. Wiadomo, że u zdrowych kobiet w wieku przedmenopauzalnym, które nie stosują hormonalnych środków antykoncepcyjnych, zarówno spożycie energii, jak i preferencje żywieniowe zmieniają się z powodu fluktuacji hormonów zaangażowanych w regulację cyklu miesiączkowego. W dotychczasowych badaniach najwyższy stopień pożądalności pokarmów słodkich odnotowano w fazie lutealnej cyklu menstruacyjnego, a także w tej fazie spożycie energii ad libitum okazało się znacznie wyższe, średnio o co najmniej 165 kcal w porównaniu z fazą folikularną [1, 2]. Stąd też, specjalnie opracowany na potrzeby niniejszego badania program żywieniowy Menstralean uwzględnił naturalny wzrost spożycia energii i zmiany preferencji żywieniowych u badanych kobiet poprzez zwiększenie zawartości tłuszczu w diecie oraz wprowadzenie dodatkowych 200 kcal na dzień w postaci ciemnej czekolady w fazie lutealnej, aby zaspokoić zwiększone łaknienie na słodycze. Na domiar tego, zawartość białka w zaprojektowanej diecie była znacznie wyższa niż zazwyczaj jest zalecana przez światowe towarzystwa naukowe w dziedzinie dietetyki, bowiem w fazie folikularnej i lutealnej aż 30 % energii pochodziło z protein. Ma to związek z tym, iż wyniki licznych badań naukowych wykazały, że diety charakteryzujące się wysoką podażą białka są zdecydowanie bardziej sycące i przez to istotnie pomagają w procesie redukcji tkanki tłuszczowej oraz długotrwałym utrzymaniu efektów odchudzania [9 – 11]. Dowiedziono, że posiłki wysokobiałkowe zwiększają uczucie sytości i pełności w jamie brzusznej oraz zmniejszają głód, jak również spożycie energii w kolejnych posiłkach i w ciągu następnych 24 godzin [9, 12, 13]. Uzasadnione jest zatem założenie, że wysoka zawartość białka zastosowana w diecie programu Menstralean przyczyniła się do łatwiejszego przestrzegania restrykcji kalorycznej na poziomie 1600 kcal poprzez wywieranie znaczącego wpływu na uczucie sytości poposiłkowej u badanych kobiet, a także przez utrzymanie u nich odpowiedniego poziomu wydatkowania energii pomimo wdrożonego deficytu energetycznego. Konkludując, zastosowanie wyższej zawartości białka w diecie, szczególnie w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego, w połączeniu z zaspokajaniem częściej występującego i intensywnego łaknienia słodkich pokarmów poprzez uwzględnienie ciemnej czekolady mogło poprawić przestrzeganie diety redukcyjnej, a tym samym spowodować dodatkową utratę masy ciała w grupie Menstralean. Warto również podkreślić, że jest to pierwsze badanie, w którym zdecydowano się dokonać analizy wpływu zróżnicowanej diety i programu ćwiczeń odchudzających, dodatkowo zsynchronizowanego z przebiegiem cyklu menstruacyjnego w grupie zdrowych kobiet z nadwagą i przed menopauzą.

Cykl miesiączkowy a badanie składu ciała

W 2018 roku w czasopiśmie International Journal of Exercise Science ukazała się publikacja naukowa, autorstwa amerykańskich naukowców, której celem było zbadanie wpływu cyklu miesiączkowego na skład ciała kobiet określony z zastosowaniem metody bioelektrycznej impedancji (BIA) [14]. W niniejszym badaniu wzięły udział 43 młode kobiety w średnim wieku 21 lat, których przeciętny wskaźnik masy ciała BMI wynosił 24,0 kg/m². Uczestniczkom badania wykonano analizę składu ciała za pomocą czterech różnych analizatorów metodą BIA podczas następujących faz cyklu miesiączkowego: menstruacji, fazy folikularnej oraz wczesnej i późnej fazy lutealnej. Co ciekawe, niezależnie od zastosowanego do oceny kompozycji ciała u kobiet analizatora BIA nie stwierdzono istotnych różnic w pomiarach składu ciała między poszczególnymi fazami cyklu menstruacyjnego. Wyniki tego badania wskazują, że analizatory składu ciała metodą BIA z elektrodami kontaktowymi mogą być stosowane w dowolnym momencie podczas cyklu miesiączkowego kobiety bez znaczącego wpływu na uzyskane wartości składu ciała. Niewątpliwie, ograniczeniem niniejszego studium jest czas trwania oceny kompozycji ciała uczestniczek badania, bowiem obejmował on tylko jeden cykl miesiączkowy, a z pewnością bardziej precyzyjna byłaby ocena długoterminowa, która uwzględniałaby wyniki analizy składu ciała w więcej niż jednym cyklu. Ponadto, w badaniu nie monitorowano codziennych nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej uczestniczek, które mogły mieć istotny wpływ na zmienne składu ciała. Pomimo tych ograniczeń, wydaje się jednak, że nie ma przeciwwskazań do oceny składu ciała przy użyciu analizatora metodą BIA u pacjentek, które postrzegają u siebie zatrzymywanie wody podczas określonej fazy cyklu miesiączkowego.

Zaburzenia cyklu miesiączkowego a zmiany masy ciała

Obserwuje się, że zaburzenia menstruacyjne są stosunkowo częstym problemem ginekologicznym u kobiet w wieku rozrodczym [15]. Odnotowano, że częstość występowania nieregularnych miesiączek wynosi od 10 do nawet 38 % u kobiet miesiączkujących i jest uważana za wskaźnik stanu zdrowia reprodukcyjnego oraz ewentualnych zaburzeń endokrynologicznych. Wyniki licznych dotychczas przeprowadzonych badań naukowych w tej materii sugerują, że nieregularność miesiączek jest związana ze zwiększonym ryzykiem rozwoju różnych schorzeń, takich jak: zespół metaboliczny, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca typu 2, choroby przyzębia, reumatoidalne zapalenie stawów, zespół suchego oka oraz stres psychiczny. Warto także zauważyć, że na fizjologię reprodukcyjną kobiet wpływa również kilka stanów, mianowicie post, ekstremalna utrata masy ciała, nadmierna ilość i/lub intensywność wykonywanych ćwiczeń fizycznych, choroby, a nawet stres psychiczny lub zaburzenia nastroju, takie jak depresja. Na domiar tego, otyłość i ogólnie nadmierny stopień otłuszczenia ciała są ściśle związane z niepłodnością. Mając na uwadze powyższe informacje można zatem założyć, że zaburzenia cyklu miesiączkowego u kobiet z reguły związane są ze zmianami masy ciała. W 2017 roku w czasopiśmie Endocrinology and Metabolism opublikowano badanie przekrojowe z udziałem 4621 kobiet w przedziale wiekowym 19 - 54 lata, które pierwotnie uczestniczyły w krajowym badaniu Korei Południowej dotyczącym zdrowia i żywienia w latach 2010 – 2012 [15]. Celem badania była ocena związku między zmianami masy ciała a nieregularnością miesiączek u koreańskich dorosłych kobiet. Naukowcy, odkryli zależność w kształcie litery „U” pomiędzy zmianami masy ciała i nieregularnością miesiączek w grupie otyłych kobiet wśród ogólnej populacji Korei Południowej. Ponadto wykazano, iż występowanie silnego i długotrwałego stresu psychicznego, a także depresji i myśli samobójczych u badanych kobiet było związane ze zjawiskiem rozregulowania cyklu miesiączkowego, co dowodzi, że chroniczne obciążenie psychiczne zakłóca homeostazę hormonalną, zwłaszcza osi podwzgórze – przysadka - nadnercza (HPA). Dowiedziono również, że nieregularne miesiączkowanie jest wyraźnie powiązane z występowaniem zespołu metabolicznego, co wykazały także rezultaty innego badania przekrojowego [15, 16]. Wyniki niniejszego studium wskazują, że nie tylko prawidłowe zarządzanie masą ciała, lecz także zmiany masy ciała mogą istotnie wpływać na regulację cyklu miesiączkowego kobiet. Warto również podkreślić, iż było to pierwsze badanie, które oddzielnie oceniało związek między zmianami masy ciała i nieregularnością miesiączek w grupach otyłych oraz nieotyłych.

Podsumowanie

W świetle aktualnych dowodów naukowych uważa się, iż szereg zmian fizjologicznych zachodzących podczas cyklu menstruacyjnego może istotnie wpływać na określone zachowania żywieniowe oraz wydolność psychofizyczną organizmu kobiety. Mając na uwadze informacje przedstawione w niniejszym artykule sugeruje się, że potencjał fizjologii leżącej u podstaw każdej fazy cyklu miesiączkowego może być wart rozważenia jako element strategii optymalizacji utraty zapasowej tkanki tłuszczowej, a nawet wzrostu masy mięśniowej.

Piśmiennictwo:                                                                                                                   

1. Davidsen L., Vistisen B., Astrup A.: Impact of the menstrual cycle on determinants of energy balance: a putative role in weight loss attempts. Int J Obes (Lond). 2007 Dec;31(12):1777-85. doi: 10.1038/sj.ijo.0803699.
2. Geiker N.R., Ritz C., Pedersen S.D., Larsen T.M., Hill J.O., Astrup A.: A weight-loss program adapted to the menstrual cycle increases weight loss in healthy, overweight, premenopausal women: a 6-mo randomized controlled trial. Am J Clin Nutr. 2016 Jul;104(1):15-20. doi: 10.3945/ajcn.115.126565.
3. Thackray A.E., Deighton K., King J.A., Stensel D.J.: Exercise, Appetite and Weight Control: Are There Differences between Men and Women? Nutrients. 2016 Sep 21;8(9). pii: E583. doi: doi: 10.3390 / nu8090583.
4. Buffenstein R., Poppitt S.D., McDevitt R.M., Prentice A.M.: Food intake and the menstrual cycle: A retrospective analysis, with implications for appetite research. Physiol. Behav. 1995;58:1067–1077. doi: 10.1016/0031-9384(95)02003-9.
5. Brennan I.M.., Feltrin K.L., Nair N.S., Hausken T., Little T.J., Gentilcore D., et al.: Effects of the phases of the menstrual cycle on gastric emptying, glycemia, plasma GLP-1 and insulin, and energy intake in healthy lean women. Am. J. Physiol. Gastrointest. Liver Physiol. 2009;297:G602–G610. doi: 10.1152/ajpgi.00051.2009.
6. Budak E., Fernández Sánchez M., Bellver J., Cerveró A., Simón C., Pellicer A.: Interactions of the hormones leptin, ghrelin, adiponectin, resistin, and PYY3-36 with the reproductive system. Fertil Steril. 2006 Jun;85(6):1563-81. doi: 10.1016/j.fertnstert.2005.09.065.
7. Ren Y., Liu Y., Sun X.Z., Wang B.Y., Zhao Y., Liu D.C., et al.: Chocolate consumption and risk of cardiovascular diseases: a meta-analysis of prospective studies. Heart. 2019 Jan;105(1):49-55. doi: 10.1136/heartjnl-2018-313131.
8. Sung E., Han A., Hinrichs T., Vorgerd M., Manchado C., Platen P.: Effects of follicular versus luteal phase-based strength training in young women. Springerplus. 2014;3:668. doi: 10.1186/2193-1801-3-668.
9. Westerterp-Plantenga M.S., Lejeune M.P., Nijs I., van Ooijen M., Kovacs E.M.: High protein intake sustains weight maintenance after body weight loss in humans. Int J Obes Relat Metab Disord. 2004 Jan;28(1):57-64. doi: 10.1038/sj.ijo.0802461.
10. Larsen T.M., Dalskov S.M., van Baak M., Jebb S.A., Papadaki A., Pfeiffer A.F., et al.: Diets with high or low protein content and glycemic index for weight-loss maintenance. N Engl J Med. 2010 Nov 25;363(22):2102-13. doi: 10.1056/NEJMoa1007137.
11. Leidy H.J., Clifton P.M., Astrup A., Wycherley T.P., Westerterp-Plantenga M.S., Luscombe-Marsh N.D., et al.: The role of protein in weight loss and maintenance. Am J Clin Nutr. 2015 Jun;101(6):1320S-1329S. doi: 10.3945/ajcn.114.084038.
12. Harper A., James A., Flint A., Astrup A.: Increased satiety after intake of a chocolate milk drink compared with a carbonated beverage, but no difference in subsequent ad libitum lunch intake. Br J Nutr. 2007 Mar;97(3):579-83. doi: 10.1017/S0007114507339846.
13. Ratliff J., Leite J.O., de Ogburn R., Puglisi M.J., VanHeest J., Fernandez M.L.: Consuming eggs for breakfast influences plasma glucose and ghrelin, while reducing energy intake during the next 24 hours in adult men. Nutr Res. 2010 Feb;30(2):96-103. doi: 10.1016/j.nutres.2010.01.002.
14. Cumberledge E.A., Myers C., Venditti J.J., Dixon C.B., Andreacci J.L.: The Effect of the Menstrual Cycle on Body Composition Determined by Contact-Electrode Bioelectrical Impedance Analyzers. Int J Exerc Sci. 2018 Jan 1;11(4):625-632.
15. Ko K.M., Han K., Chung Y.J., Yoon K.H., Park Y.G., Lee S.H.: Association between Body Weight Changes and Menstrual Irregularity: The Korea National Health and Nutrition Examination Survey 2010 to 2012. Endocrinol Metab (Seoul). 2017 Jun;32(2):248-256. doi: 10.3803/EnM.2017.32.2.248.
16. Lee S.S., Kim D.H., Nam G.E., Nam H.Y., Kim Y.E., Lee S.H., et al.: Association between metabolic syndrome and menstrual irregularity in middle-aged Korean women. Korean J Fam Med. 2016;37:31–36. doi: 10.4082/kjfm.2016.37.1.31.

Źródło fotografii: pixabay.com

Szukasz wsparcia doświadczonego dietetyka klinicznego i/lub sportowego pracującego odpowiedzialnie w oparciu o sprawdzone i rzeczywiście dowiedzione naukowo metody? Koniecznie zapoznaj się z moją ofertą współpracy.